Τραπεζούς

H μνήμη μπορεί να «κεντηθεί» πάνω σε ένα υφαντό και να σωθεί εκεί

 

Αντίστοιχα το κέντημα μπορεί να κεντρίσει τη μνήμη, να «ζωντανέψει» εικόνες του παρελθόντος και να συγκινήσει. Το όνομα του Μουσείου της Μέριμνας Ποντίων Κυριών «Κεντώντας τη μνήμη» εμπεριέχει και τις δύο αυτές αλήθειες. Και τις εφαρμόζει στην πράξη μέσα από το έργο του. «Σαν τρίκλωνη κλωστή, η ιστορία ενός σωματείου, του σωματείου ποντιακού ελληνισμού και του κεντήματος», λέει χαρακτηριστικά η Αρτεμις Καρανίκα - Κούμα, πρόεδρος της Μέριμνας Ποντίων Κυριών, στον «ΑτΚ». Κάθε γωνιά του μουσείου έχει αξιοποιηθεί με στόχο να «αφηγηθεί» τη δική της μικρή ιστορία. Πίσω από τις προθήκες περίτεχνα κεντήματα, πολύχρωμα, ξομπλιαστά. «Η τέχνη της κεντήστρας συνεχίζει να υπάρχει», εξηγεί στον «ΑτΚ» η κ. Κούμα, «αν και πλέον δεν υπάρχουν τόσες παραγγελίες όσες είχαμε κάποτε. Εχουν αλλάξει πια οι συνήθειες και δεν υπάρχει πολύς χώρος γι' αυτά στα μοντέρνα σπίτια». Διαδρομή Η διαδρομή της ξενάγησης μας φέρνει σε επαφή με 1.000 αντικείμενα και αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο, όπου γίνονται οι συνεδριάσεις του μουσείου, εκτίθενται σε ειδική προθήκη όλα τα σχέδια των κεντημάτων της Μέριμνας και υπάρχει η δυνατότητα παραγγελίας από όποιον ενδιαφέρεται. Σε περίοπτη θέση βρίσκεται το «κειμήλιο», το κέντημα που κρεμόταν μπροστά σε εικονοστάσι στην Τραπεζούντα και μετρά ήδη 250 χρόνια ζωής. Είναι αυτό που έχει αντιγραφεί περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο. Δίπλα ένα ψιλικατζίδικο της εποχής εκείνης με όλες τις κλωστές και τα σύνεργα της ραπτικής. Στο άλλο επίπεδο, το ισόγειο του μουσείου, το «Καλωσόρισμα» με την τσαγιέρα της πρώτης προέδρου του σωματείου από τον Πόντο. Δίπλα στη γαμήλια φωτογραφία του Θεοφύλακτου Θεοφυλάκτου με τη σύζυγό του - οι άνθρωποι που πρωτοστάτησαν στην ίδρυση του σωματείου - τα στέφανα του γάμου και το μαντίλι του αρραβώνα. «Για να αρραβωνιαστούν την εποχή εκείνη έστελναν αυτό το ειδικό μαντίλι, το μαντίλι του σουμαδέματος (σημαδέματος). Η κοπέλα σημαδευόταν, δηλαδή ήταν ''καπαρωμένη''», εξηγεί χαμογελώντας η κ. Κούμα, η οποία έχει αναλάβει ρόλο ξεναγού. Επόμενος σταθμός ο «Κόσμος των γυναικών», με ποντιακές φορεσιές αλλά και φορέματα που φορούσαν στην καθημερινή τους ζωή. «Οι πλούσιες κυρίες που αγόραζαν τις ολοκέντητες μπλούζες της Μέριμνας ήταν ντυμένες με ρούχα ευρωπαϊκά, ενώ τις παραδοσιακές ενδυμασίες τις κρατούσαν για τις οικογενειακές φωτογραφίες. Αγόραζαν εφημερίδες από τη Γαλλία για να αντιγράψουν τα σχέδιά τους για το κέντημα», διευκρινίζει η πρόεδρος της Μέριμνας. Η παιδική προθήκη, λίγο πιο πέρα, περιλαμβάνει παιδικά χειροποίητα ρουχαλάκια, τη σαλιάρα, τη σκούφια, το ζακετάκι του μωρού. Στο χώρο του μπάνιου, του χαμάμ ξεχωρίζουν τα ολομέταξα «κεσάνια», τα παρεό της εποχής, το χτένι, το τάσι για τα αρώματα. Η γωνιά της κρεβατοκάμαρας «κερδίζει» το βλέμμα με τη νυχτικοθήκη, τα νυχτικά, τα εσώρουχα και τα σκεπάσματα. Το «Αναλόγιο», λίγο πιο πέρα, δείχνει με γραφικό τρόπο την ένωση των δύο πόλεων και την αναδρομή τους μέσα στο χρόνο. Οι φωτογραφίες της Τραπεζούντας και της Θεσσαλονίκης, δύο πόλεων που ενώνονται μέσα από την ιστορία της ίδια ομάδας ανθρώπων. Ενα εικονοστάσι και μία χριστιανική εικόνα με το λημόνεμα (έθιμο των Ποντίων, σύμφωνα με το οποίο θυμούνταν τους νεκρούς τους την παραμονή των Φώτων). Μέσα από το λημόνεμα γίνεται αναφορά στην καταστροφή του ελληνισμού. Η κ. Κούμα είναι ο τελευταίος κρίκος σε μία αλυσίδα σπουδαίων γυναικών που πέρασαν από τη θέση της προέδρου της Μέριμνας. Καθώς μας ξεναγεί στο μουσείο, «ξετυλίγοντας» το κουβάρι των αφηγήσεων και των προσωπικών της αναμνήσεων, αναμνήσεις εικόνων που δεν έζησε, βέβαια, η ίδια αλλά της ...«μεταλαμπαδεύτηκαν» από τη δική της μητέρα και γιαγιά δεν μπορεί να κρύψει τη συγκίνησή της. Μικροαντικείμενα, μικροέπιπλα σε ορισμένες περιπτώσεις, φωτογραφίες, κεντήματα, ολοκέντητες στο χέρι φορεσιές και εσώρουχα. Κομμάτια ζωής που μεταφέρθηκαν έπειτα από τον ξεριζωμό των Ελλήνων από την Τραπεζούντα στη νέα πατρίδα, τη Θεσσαλονίκη. Νήμα και μνήμη Η ανθρωπολόγος και πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής του μουσείου, Ελεωνόρα Σκουτέρη - Διδασκάλου, κατέγραψε αυτό το πρωτογενές υλικό, το οποίο παραχώρησαν ευγενικά οικογένειες που ήλθαν από τον Πόντο μετά την καταστροφή και έστησαν από την αρχή το σπιτικό τους εδώ. «Η μουσειολογική αφήγηση ξετυλίγεται σε διαδοχικές εκθεσιακές ενότητες, καθεμία από τις οποίες κεντάει με το δικό της τρόπο τη μνήμη και διασταυρώνεται με τις άλλες στις εξής εκθεσιακές ενότητες: ''Ο κόσμος των γυναικών'', ''Τραπεζούς, πόλις ελληνίς του Πόντου", ''Αναλόγιον: από την Τραπεζούντα στη Θεσσαλονίκη", ''Κειμήλιο μνήμης", ''Ο δρόμος της προσφυγιάς", ''Εν συνεχεία: τα πρόσωπα της Μέριμνας", ''Στο εργαστήρι: εργόχειρα χειροτεχνήματα", ''Κεντήματα γραφτά και ξομπλιαστά", ''Ωραίες κουβαρίστρες" και "Κεράσματα". »Σε ένα χώρο ειδικά διαμορφωμένο, στο Μουσείο της Μέριμνας Ποντίων Κυριών, η Μέριμνα κεντώντας τη μνήμη ακολουθεί για άλλη μια φορά πιστά τον κανόνα: κεντάει την ιστορία της προς εκπλήρωση του σκοπού της Αδελφότητας και παρουσιάζει το πρόσωπό της δείχνοντας το έργο και τα έργα της. Η μόνιμη μουσειακή έκθεση με τίτλο ''Κεντώντας τη μνήμη'' έχει ως θέμα της το κέντημα. Με πράγματα, λέξεις και εικόνες αφηγείται μικρές και μεγαλύτερες ιστορίες για τη Μέριμνα. Και χρησιμοποιώντας το νήμα που ενώνει, με περίπλοκες βελονιές και θελκτικά σχέδια, τη ζωή και το έργο της Μέριμνας στις δύο πόλεις που έγιναν η πόλη της, τα πολλά της πρόσωπα που είναι το πρόσωπό της και τα έργα της και τα εργόχειρά της που είναι το έργο της, η έκθεση συνθέτει ένα κέντημα που αναδεικνύει ως κεντρικό θέμα τη συνέχεια. »Νήματα της σκέψης και του χεριού διατρέχουν τον εκθεσιακό χώρο δένοντας το τότε με το τώρα, το εκεί με το εδώ, εκείνες με μας. Νήματα της μνήμης καλούν τους επισκέπτες να γίνουν ενεργοί θεατές όμως και φιλοξενούμενοι να σταθούν σε κάθε αντικείμενο, να δουν κάθε σύνολο στις λεπτομέρειές του να αναγνωρίσουν, να γνωρίσουν, να χαρούν», εξηγεί η κ. Σκουτέρη - Διαδασκάλου.

 

Ιστορικό της Μέριμνας

 

Η Μέριμνα Ποντίων Κυριών ιδρύθηκε το 1904 στην Τραπεζούντα του Πόντου, με στόχο την προστασία των άπορων κοριτσιών. «Οι σύζυγοι των προυχόντων της Τραπεζούντας ιδρύουν τη Μέριμνα και συγκεντρώνουν τα άπορα κορίτσια για να τους μάθουν την τέχνη, το κέντημα και το ράψιμο. Στην Τραπεζούντα, σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο, είχε συγκεντρωθεί πολύς πλούτος τότε, και μάλιστα στα χέρια των Ελλήνων εμπόρων. Υφαντά και κεντήματα, τα περίφημα ασπροκέντια για τις προίκες των κοριτσιών, της Μέριμνας έφταναν μέχρι τη Μόσχα, την Πετρούπολη ακόμη και τη Μασσαλία», θυμάται η κ. Κούμα. Σε εκείνο το εργαστήριο κοπτικής - ραπτικής και εργοχείρων - κεντημάτων εργάστηκαν εκατοντάδες κοπέλες. Μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 η Μέριμνα προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στην τοπική κοινωνία, διευθύνοντας το Ορφανοτροφείο Τραπεζούντας, περιθάλποντας πρόσφυγες κ.ά. Το 1923, με πρωτοβουλία της Θάλειας Σαουλίδου και του ζεύγους Θεοφυλάκτου το σωματείο επανιδρύεται στη Θεσσαλονίκη και οργανώνει τα ίδια εργαστήρια με αυτά που λειτουργούσαν στην Τραπεζούντα. Μέσα στην πάροδο των χρόνων ιδρύεται η παιδόπολη «Αγιος Ευγένιος» και η «Στέγη του Κοριτσιού». Σήμερα λειτουργούν ο Παιδικός Σταθμός «Αργώ» στην Καλαμαριά, η Μονάδα Φροντίδας Ηλικιωμένων «Διαμαντίδειος Στέγη» στην Πολίχνη και το παραδοσιακό χειροτεχνικό εργαστήρι. Εκπαιδευτικά προγράμματα Το μουσείο (Β. Ολγας 107) διοργανώνει από το 2008 ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα που απευθύνεται σε παιδιά του νηπιαγωγείου και της α' και β' δημοτικού με τίτλο «Πέντε βελονιές σ' ένα κέντημα». Τα παιδιά μέσα από ένα σπονδυλωτό σύντομο αφήγημα και, φυσικά, την περιήγηση στα εκθέματα του μουσείου, γνωρίζουν τα πολυποίκιλτα κεντήματα, τις παραδοσιακές ποντιακές ενδυμασίες καθώς και τα ρούχα της αστικής τάξης της Τραπεζούντας των αρχών του περασμένου αιώνα και κατανοούν τον τρόπο ζωής της περασμένης εκείνης εποχής, μιας εποχής που οι άνθρωποι απέδιδαν στο χειροποίητο αντικείμενο την αξία που του προσιδίαζε. Τα σχολεία που ενδιαφέρονται να δηλώσουν συμμετοχή μπορούν να το κάνουν καθημερινά Δευτέρα με Παρασκευή, 08.30-15.00, στα τηλέφωνα 2310/ 814.403 και 830.665.

Κεντήματα, λαογραφικά αντικείμενα και ιστορία είναι η «προίκα» του Μουσείου της Μέριμνας Ποντίων Κυριών

«Νήματα της σκέψης και του χεριού διατρέχουν τον εκθεσιακό χώρο δένοντας το τότε με το τώρα, το εκεί με το εδώ, εκείνες με μας»